Komunikacja wzrokowa ryb

Zwierzęta wykształciły bardzo dużo mechanizmów, służących do komunikowania się. Emitowane sygnały niosą informacje o gotowości rozrodczej, przynależności gatunkowej, pozycji w stadzie, zagrożeniu. Służą też do odstraszania, grożenia jak i wyrażania zamiarów pokojowych. Te umiejętności są nieodzowne, gdy trzeba dogadać się w obrębie stada, z właścicielem sąsiedniego rewiru, z partnerem, potomstwem. Komunikacja ryb zachodzi poprzez barwy, postawę ciała, dźwięki, fale elektryczne, związki chemiczne, w tym feromony. Niektóre z tych sygnałów są stałe (przynależność gatunkowa.) Inne emitowane są okresowo np. barwy godowe, barwy świadczące o zdenerwowaniu, feromony w okresie rozrodczym, postawa grożąca itp. Komunikacja wzrokowa ryb jest bardzo ważnym sposobem porozumiewania się tej grupy zwierząt. Przeczytaj też o fascynującej komunikacji dźwiękowej ryb.

Komunikacja wzrokowa a barwy ryb

Narząd wzroku pełni istotną rolę w odbieraniu informacji emitowanych przez inne ryby. Za jego pomocą rejestrowane są barwy jak również postawa ciała. Kolory sygnalizują nastrój, dojrzałość płciową, gotowość do odbycia tarła, pozycję w stadzie. Interpretując kolorystykę ryb, zawsze trzeba rozważyć wiele czynników, które na nią wpływają. Nieznajomość faktów dotyczących środowiska życia, zachowań danego gatunku może łatwo wprowadzić obserwatora w błąd. Ponadto sposób, w jaki my postrzegamy kolory ryb jest zupełnie różny od tego jak widzą one same.

Bardzo często kolory ryb to kompromis pomiędzy potrzebą komunikacji, a potrzebą unikania zagrożenia. Ta pierwsza funkcja wymaga, by kolory były jaskrawe, kontrastowe i rzucające się w oczy, a druga by umożliwiały wtopienie się w otaczające środowisko. To jednak nie wszystko. To czy kolory i wzory są widoczne lub też nie, zależy od kolorystyki otoczenia, przejrzystości wody, oświetlenia oraz tego, jakie zdolności wzrokowe posiada odbiorca sygnału. Nie można też zapominać, że ryby mogą w mniejszym lub większym stopniu zmieniać swoje ubarwienie.                                               

Kolory i wzory ryb podczas tarła

Intensywne kolory samców podczas zalotów mają na celu zachęcenie partnerek do tarła. W tym okresie kolory i wzory na ciele samca niosą dla samicy informację o jego gotowości do tarła, kondycji i przynależności gatunkowej. Niezwykle dużo badań laboratoryjnych i obserwacji w terenie świadczy o tym, że kojarzenie selektywne w odniesieniu do koloru odgrywa w świecie pielęgnic istotną rolę w powstawaniu gatunków czy też utrzymaniu form barwnych. Z racji dużego pokrewieństwa, a tym samym podobieństwa, bardzo chętnie pod tym kątem badane są pielęgnice z jezior Wiktorii, Malawi i Tanganika. Naukowców interesuje jak w tej barwnej mieszaninie podobnych do siebie gatunków, samice dokonują wyboru właściwego samca. Bardzo dużo obserwacji wskazuje, że głównym czynnikiem decydującym o wyborze jest kolor (jak przeczytacie poniżej być może również zapach).

Tropheus

Do takiego wniosku doszli też badacze, obserwujący przez trzy lata kilka form barwnych Tropheus moori. Ryby pochodziły z różnych lokalizacji, które przypadkowo trafiły razem do niewielkiej zatoki jeziora Tanganika (ten przypadek to oczywiście nieprzemyślane działanie człowieka). Na podstawie badań genetycznych naukowcy wykazali, że do kojarzeń między odmianami barwnymi w zasadzie nie dochodziło. Kolor samców był wyraźną informacją, która decydowała o wyborze samic. Te badania są o tyle ciekawe, że przeprowadzono je w warunkach naturalnych.

Piękne kolory to oznaka zdrowia

Intensywne kolory samca to sygnał dla samicy, że jest to osobnik zdrowy i w dobrej formie. Oszustwo nie wchodzi w grę, gdyż koszty utrzymania atrakcyjnego ubarwienia są duże, chora ryba nie jest w stanie wydatkować niezbędnej ilości energii. Samice ciernika wybierają najbardziej czerwonego samca spośród napotkanych ryb. Blady kolor to sygnał, że samiec jest zaatakowany przez pasożyty. Czerwony jest często używanym przez samce kolorem do wabienia partnerek. Jest to ciekawy przykład kompromisu, ponieważ z bliskiej odległości kolor czerwony jest dobrze widoczny tak, więc spełnia swoją rolę podczas zalotów. Przy większym dystansie, zwłaszcza widziany z boku i w wodzie zacienionej, czerwony odbierany jest jako kolor ciemny, co ułatwia ukrycie się przed drapieżnikiem. Jest to skutek pochłaniania promieniowania czerwonego przez wodę.

Barwy ostrzegają i informują o zamiarach

Jedną z funkcji jaskrawych, plakatowych barw i kontrastowych wzorów, tak popularnych w wodach słonych, jest informowanie otoczenia, że posiadacz tych kolorów jest trujący. Oczywiście wykorzystują to różni naśladowcy by wysłać fałszywą informację o swoim braku przydatności do spożycia, mimo że na ogół są jak najbardziej jadalni. Barwy pozwalają, więc na przekazywanie informacji w obrębie gatunku i pomiędzy różnymi gatunkami. Ciekawy przykład komunikacji międzygatunkowej reprezentuje wargatek sanitarnik, który czyści ciało rekinów, strzępieli itp. z pasożytów zewnętrznych. Aby nie stać się przekąską swoich usługobiorców wysyła informacje, że jest gatunkiem pożądanym i nie „opłaca” się go pożerać. Tym sygnałem jest charakterystyczne ubarwienie i rodzaj tańca, który wykonuje przed swoim gospodarzem.

Wargatek sanitarnik
Wargatek sanitarnik (Labroides dimidiatus) czyści rozdymkę.

Barwy na usługach oszustów

Kolorystykę wargatka sanitarnika wykorzystał inny gatunek, już nie tak przyjazny – Aspidontus taeniatus, który udając czyściciela podpływa blisko ryb i odgryza im kawałki płetw i skóry.

Aspidontus taeniatus
Aspidontus taeniatus

Gatunek ten opanował zarówno taniec wargatka, jaki i wykształcił kolory typowe dla tego gatunku, uwzględniając nawet różnice w kolorach odmian lokalnych. Jest to przykład mimetyzmu – upodabnianie się jednego gatunku do drugiego lub do otaczającego środowiska. Cele mogą być różne – chęć ukrycia się przed drapieżnikiem lub ofiarą by łatwiej ją złapać, udawania gatunku zdolnego do obrony (mimikra) lub właśnie podszywanie się pod gatunek nieszkodliwy.

Barwy ryb jako element kamuflażu

Neutralne kolory młodych osobników, nie tylko pozwalają im się ukryć, ale też są informacją dla osobników tego samego gatunku, że są to ryby niedojrzałe płciowo i nie stanowią konkurencji. Wielokrotnie można obserwować jak samce niektórych gatunków w akwarium nie przyjmują barw typowych dla dojrzałych płciowo osobników. Kamuflują się, wysyłają informację osobnikowi alfa, że nie stanowią konkurencji. Inna sprawa, że udając niedojrzałe płciowo samce, czy wręcz samice potrafią pod bokiem dominującego osobnika odbyć tarło.

Postawa ciała ryby to też informacja

W komunikacji wzrokowej istotną rolę odgrywa również postawa ciała. Ryby mogą przybrać postawę imponującą, grożąc intruzowi lub odstraszającą drapieżnika. Czasem wystarczy tylko odchylenie pokryw skrzelowych lub nastroszenie płetw. Jednak chyba najbardziej spektakularną postawę potrafią przybrać najeżki, które w momencie zagrożenia nadymają się, zwiększając gabaryty swojego ciała i przybierając kształt kuli.

Komunikacja wzrokowa ryb w ławicy

Szczególne sposoby komunikacji rozwinęły ryby tworzące ławice. Życie w ławicy zwiększa bezpieczeństwo, ale też wymaga od jej członków dużych umiejętności porozumiewania się. Komunikacja w ławicy odbywa się za pomocą sygnałów optycznych i najprawdopodobniej chemicznych. Ostrobok pospolity to ryba ławicowa. Jej srebrzyste ubarwienie oraz kluczowe „świecące’ punkty (kropki u nasady płetwy ogonowej, główna linia naboczna, grzbietowa linia naboczna, punkty u nasady płetw piersiowych i przed okiem) stanowią istotne narzędzie do komunikacji w obrębie ławicy. Jasne punkty u nasady płetwy przekazują informację o aktywności ryby. Świecąca linia naboczna pozwala rybom w ławicy zachować pozycję, gdyż na jej podstawie ryby widzą manewry innych zwierząt w stadzie. Naboczna linia grzbietowa to źródło informacji, w którą stroną zwrócona jest obserwowana ryba. Ponadto w zależności od kąta padania światła i kąta obserwacji ryb, poszczególne części ciała mienią się różnymi kolorami, za sprawą dwóch warstw płytek z guaniną. Te barwne refleksy najprawdopodobniej również wykorzystywane są w komunikacji.

Bez wątpienia można stwierdzić, że komunikacja wzrokowa ryb pozwala w niezwykle krótkim czasie przekazać bardzo dużo informacji. Wydaje się, że ryby bardzo chętnie wykorzystują tę metodę porozumiewania się. Co jednak, gdy woda jest mętna i wzrok staje się bezużyteczny?

dr inż. Aleksandra Kwaśniak-Płacheta

Literatura:

Arnegard M.E, Carlson B.A. (2005), Electric organ discharge patterns during group hunting by a mormyrid fish, Proc.R.Soc. B, 272, 1305-1314.

Hopkins C.D. (1999), Design Features For Electric Communication, The Journal of Experimental Biology 202, 1217-1228.

Moyle P. i inni (2004), Fishes an introduction to ichthyology, Prentice Hall.

Rowe D.M., Denton E.J. (1997), The physical basis for reflective communication between fish, with special references to the horse mackerel, Trachurus trachurus, Phil. Trans. R.Soc. Lond.

Salzburger W. i inni (2006), Colour-assortative mating among populations of Tropheus moorii, a cichlid fish from Lake Tanganyika, East Africa, Proc.R.Soc. B, 273, 257-266.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *